Batuan Sedimen

Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
STAG2003
Sedimentologi
Batu sedimen
Batuan sedimen
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Sedimen - bahan atau partikel yang peroi yang terdapat di permukaan
bumi (di daratan ataupun lautan), dan boleh mengalami proses angkutan
dari satu kawasan ke kawasan yang lain.
PENDAHULUAN
Sedimen berasal daripada bahan yang terbentuk
hasil daripada proses luluhawa terhadap batuan
sedia ada yang terdedah di permukaan bumi.
Sedimen ini akan diangkut ke kawasan lain.
Batuan asal ini boleh terdiri daripada batuan igneus,
metamorf atau batuan sedimen sendiri. Sedimen
terdiri daripada berbagai saiz, iaitu saiz halus seperti
lumpur, pasir, kelikir dan boleh bersaiz sangat besar.
Air dan angin merupakan agen pengangkut yang
utama, dan apabila tiba di kawasan baru, sedimen
ini akan diendapkan di sekitaran sedimen baru.
Batu sedimen - Sedimen, apabila mengeras
akan menjadi batu sedimen. Kajian
berkenaan dengan sedimen dan batu
sedimen ini dipanggil sedimentologi.
Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Antara sedimen yang ada ialah lumpur, pasir, kelikir dan sebagainya.
Sedimen ini akan menjadi batu sedimen apabila mengalami proses
pengerasan.
Sedimen akan menjadi batuan sedimen melalui proses pengerasan atau
pembatuan yang melibatkan;
•Pemampatan (Compaction)
•Penyimenan (Cementation)
•Penghabluran semula (Recrystallization)
PENDAHULUAN
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Batuan sedimen mempunyai ciri-ciri yang sangat berbeza dengan batuan
igneus atau metamorf. Ciri-ciri batuan sedimen ini menggambarkan cara
sedimen atau batuan sedimen terbentuk. Antara ciri-ciri penting ialah;
TANDA-TANDA ATAU PETUNJUK BATUAN SEDIMEN
Kehadiran perlapisan atau
stratification
Adanya struktur sedimen
Terjumpanya fosil
Kehadiran butiran yang telah
mengalami proses angkutan
Kehadiran mineral
yang asalan sedimen
(glaukonit, chamosite)
Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Semua proses-proses sedimen seperti luluhawa, pengangkutan dan
pemendapan akhirnya mempunyai satu matlamat akhir, iaitu tiga hasil
akhir seperti berikut;
MODEL MUDAH UNTUK MEMAHAMI BATUAN SEDIMEN
•Sedimen kasar, iaitu pasir kuarza (quartz sand)
•Sedimen halus iaitu syal (lempung)
•Larutan yang membentuk batu kapur (CaCO3)
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Bayangkan batuan igneus granodiorit yang terdapat di benua yang terdiri
daripada mineral kuarza, feldspar dan mineral mafik.
Apabila mengalami proses-proses sedimen tadi secara sempurna
(complete - luluhawa, pengangkutan dan pemendapan) hasilnya
terbentuklah batu pasir yang kaya dengan kuarza, syal dan batu kapur,
yang mana masing-masing terendap di sekitaran yang berbeza (pesisir,
pelantar dalam dan pelantar luar).
Secara terperincinya, mineral-mineral yang membentuk batuan igneus tadi
apabila terluluhawa dengan pesat, mineral atau batuan akan pecah kepada
saiz yang lebih kecil dan bertukar bentuk atau komposisinya, kecuali
mineral kuarza. Itu sebabnya hasil akhir yang terbentuk ialah pasir kuarza.
Mineral-mineral lain (selain daripada kuarza) akan musnah atau larut dalam
air. Ortoklas contohnya, akan berubah menjadi lempung (menghasilkan
syal) dan kalsium daripada Ca-plagioklas akan larut dalam air, dan
akhirnya membentuk CaCO3 (batu kalur).
MODEL MUDAH UNTUK MEMAHAMI BATUAN SEDIMEN
Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Semasa angkutan, proses asingan atau sorting akan berlaku. Pasir
kuarza yang kasar diangkut lebih dekat berbanding dengan lempung yang
diangkut secara ampaian.
CaCO3 yang larut dalam air diangkut lebih cepat dan jauh daripada
lempung. Akibat proses angkutan ini, tiga hasil akhir ini diendapkan di
kawasan yang berlainan.
Pasir kuarza terendap di kawasan pesisir, syal di pelantar dalam dan batu
kapur lebih jauh di pelantar luar.
MODEL MUDAH UNTUK MEMAHAMI BATUAN SEDIMEN
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Pengelasan batuan yang baik akan mengambil kira beberapa teori yang
boleh menjelaskan bagaimana sesuatu batuan itu terbentuk dan
perkaitannya atau hubung kait dengan batuan lain. Disebabkan banyak
kepelbagaian proses yang terlibat semasa memendapkan sedimen, maka
pengelasannya juga menjadi sukar.
Jika kita perhatikan hasil akhir proses luluhawa iaitu;
Pasir kuarza – butiran kasar diangkut secara seretan.
Syal – butiran halus diangkut secara ampaian.
Batu kapur – mineral diangkut secara larutan.
JENIS BATUAN SEDIMEN
Batuan sedimen
telah dikelaskan
kepada endapan
klastik, endapan
kimia dan biokimia.
Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Pasir kuarza dan syal, masing-masing merupakan hasil luluhawa dalam
bentuk butiran (kasar dan halus) dan kedua-dua yang terendap bersama
atau selalunya ditemui bercampur. Jadi sukar untuk memisahkannya.
Kedua-dua dikelaskan ke dalam endapan klastik.
Jika aktiviti volkano menghasilkan partikel, dan partikel ini diendapan
seperti sedimen-sedimen lain, ianya dikelaskan kepada batuan endapan
volkanoklastik.
Mineral dalam bentuk larutan pula selalunya terbentuk atau terendap
bersama, dan tidak bercampur dengan endapan klastik. Ada dua cara
bagaimana mineral dalam larutan ini boleh membentuk batuan, iaitu
samada proses perwapan (precipitate) air laut membentuk endapan
kimia.
Bahan kimia juga boleh diambil atau diserap oleh tumbuhan atau haiwan
untuk membentuk cengkerang dan sebagainya yang akhirnya menjadi
sebahagian daripada batuan sedimen, dan jenis ini dipanggil endapan
biokimia.
JENIS BATUAN SEDIMEN
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Kesimpulannya, batuan
sedimen boleh dikelaskan
kepada beberapa jenis,
bergantung kepada cara dan
proses pembentukannya.
Antara kelas batuan sedimen
yang utama ialah;
•Terrigenous (detrital atau
berklas / klastik - clastic).
•Sedimen endapan kimia /
biokimia (Chemical /
biochemical).
•Batuan volkanoklastik
(Volcanoclastic rocks).
JENIS BATUAN SEDIMEN
Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Batuan klastik merupakan batuan yang puncanya berasal daripada suatu
tempat lain, dan telah diendapkan dalam lembangan baru setelah
mengalami proses pengangkutan.
Saiz butiran atau partikel merupakan citi terpenting digunakan untuk
pengelasan ini, iaitu;
•Konglomerat atau breksia (saiz gravel atau kelikir)
•Batu pasir (saiz pasir)
•Syal (saiz lumpur)
Ada dua kriteria utama yang digunakan untuk mengelaskan batuan klastik,
iaitu tekstur (saiz butiran) dan komposisi (jenis butiran / mineral yang ada,
terutamanya kuarza, feldspar dan litik).
Tekstur adalah kriteria utama atau peringkat pertama dalam pengelasan,
dan kemudiannya barulah diikuti oleh komposisi untuk mendapatkan nama
yang lebih tepat. Saiz butiran adalah berdasarkan kepada “skala
Wentworth”.
TERRIGENOUS (DETRITAL ATAU BERKLAS / KLASTIK)
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Sedimen biasanya bercampur dari segi saiz. Berdasarkan peratusan saiz
sedimen yang ada, batuan sedimen kalstik di kelaskan kepada ;
Batu pasir berkonglomerat
Batu lumpur berkonglomerat
Konglomerat berpasir
Konglomerat berlumpur
TERRIGENOUS (DETRITAL ATAU BERKLAS / KLASTIK)
Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Untuk batuan sedimen yang banyak kandungan
matrik dipanggil wak (wacke), manakala yang
tiada atau kurang matrik di panggil arenit.
Pengelasan lebih terperinci untuk batu pasir perlu
dilakukan dengan menggunakan mikroskop. Ini
untuk mengetahui jenis dan peratus komposisi
partikel yang ada.
Untuk butiran kasar (saiz pasir contohnya), nama
batuan ada dua perkataan / bahagian, contohnya
batu pasir arkos, batu pasir litik dan lain-lain.
Selain daripada saiz butiran, komposisi kuarza,
feldspar dan litik sangat penting untuk pengelasan
batuan.
Butiran lebih daripada 2mm dipanggil gravel.
Untuk penamaan batuan lebih tepat, bentuk
butiran digunakan sebagai ciri penting, iaitu jika
butirannya bulat dipanggil konglomerat, manakala
juka bentuk butirannya bersudutpula dinamakan
breksia.
TERRIGENOUS (DETRITAL ATAU BERKLAS / KLASTIK)
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Batuan endapat kimia merupakan batuan yang terbentuk hasil daripada
pemendapan kimia daripada larutan, ataupun terdiri daripada endapan
hidupan bercangkang mineral karbonat atau bersilika atau berfosfat dan
lain-lain. Antara batuan yang tergolong dalam kumpulan ini ialah;
•Evaporit
•Batuan sedimen karbonat (batu kapur dan dolomit)
•Batuan sedimen bersilika (rijang)
•Endapan organik (batu arang)
SEDIMEN ENDAPAN KIMIA / BIOKIMIA
Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Batuan karbonat terdiri daripada mineral kalsit (CaCO3). Batuan karbonat boleh
menjadi endapan kimia dan juga endapan biokimia, bergantung kepada cara ianya
terbentuk.
Batu kapur oolit batu intraklas dan dolomit merupakan endapan kimia, manakala
batu kapur berfosil, batu kapur berpelet (pelletal rocks) dan “chalk” pula merupakan
endapan biokimia.
Rijang (chert) merupakan endapan silika (terdiri daripada SiO2) yang terbentuk
hasil daripada penghabluran semula (recrystalized) skeleton haiwan (terutamanya
radiolaria dan diatom). Walaupun ianya berasal daripada skeleton haiwan, tetapi
tidak di kelaskan kepada endapan biokimia. Ini disebabkan rijang melibatkan
proses kimia penghabluran semula. Jadi ia diletak dalam endapan kimia.
Batu garam, evaporit dan gypsum terbentuk hasil daripada proses perwapan
air laut dan dikelaskan sebagai endapan kimia.
Gambut dan batu arang adalah berasal daripada tumbuhan. Jadi ianya adalah
endapan biokimia. Walau bagaimanapun, ia berbeza dengan endapan biokimia lain
kerana gambut dan batu arang sentiasa berkait rapat dengan endapan klastik, iaitu
berlapis dengan batu pasir dan syal.
SEDIMEN ENDAPAN KIMIA / BIOKIMIA
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Batuan volkanoklastik yang berasal daripada aktiviti gunung berapi. Debudebu
daripada aktiviti gunung berapi ini akan terendap seperti sedimen
yang lain. Antara batuan yang ada dalam kumpulan ini ialah;
•Batu pasir bertuf
•Lapili
•Aglomerat
BATUAN VOLKANOKLASTIK
Batuan volkanoklastik merupakan
pecahan daripada endalan klastik.
Segala proses yang terlibat
(luluhawa, angkutan dan
pemendapan) adalah seperti
endapan klastik lain.
Cuma batuan puncanya sahaja yang
berbeza iaitu berasal daripada aktiviti
gunung berapi yang sedang aktif,
atau hakisan batuan asalan gunung
berapi.
Kamal roslan Kamal roslan mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
1. Melihat sifat
fizikal butiran
2. Tindakbalas
dengan asid HCl
3. Gores dengan
kaca
Cara asas untuk
mengenal jenis
batuan sedimen;
KKaammaall rroossllaann mmoohhaammeedd GGeeoollooggii UUKKMM
Sekian…